معانی متفاوتی برای واژه خیانت بیان شده است که یکی از معانی شمرده شده برای آن پیمان شکنی، نقص عهد و بی وفایی است قانونگذار تعریفی از بزه خیانت در امانت ننموده لیکن به نظر برخی از حقوقدانان در خیانت در امانت رفتار مجرمانه و مخالف امانت است نسبت به مال منقول و غیر منقول که به موجب هر امری و یا از عقدی امانت آور سپرده به مجرم و یا در حکم آن می باشد (دکتر میر محمد صادقی یکی از اساتید برجسته دانشگاه شهید بهشتی بدینگونه می باشد:

خیانت در امانت عبارت است از استعمال تصاحب تلف و یا مفقود نمودن توأم با سوء نیت مالی، که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی سپرده شده و بنا براسترداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است.

دیگر علمای علم حقوق تقسیمات مختلفی را برای امانت داری ذکر کرده اند از قبیل:

الف: امانتهای مادی–که براساس تقسیم بندی فقهاء به ((امانتهای شرعی)) و ((امانتهای مالکی)) و براساس تقسیم بندی حقوقدانان به ((امانتهای قراردادی)) و (( امانتهای قانونی)) احصاء شده است.

امانتهای قراردادی یا همام مالکی عبارتند از امانتهایی که به اختیار و اذن مالک در اختیار امین قرار می گیرد این نوع امانت 3 فرض را شامل می شود:

1-امانتهایی که به مصلحت گیرنده امانت ((امانت گذار)) است مانند: ودیعه، وکالت بی اجرت و …

2-امانتهایی که به مصلحت گیرنده امانت (( امانتدار)) است مانند: عاریه، قرض و …

3-امانتهایی که به مصلحت مالک و به مصلحت امانت دار است مانند: رهن، وکالت و …

الف- امانتهای شرعی یا قانونی :عبارتند از امانتهایی که بدون رضایت و اختیار مالک و نیز بی هیچ عقد و قراردادی در اختیار فرد قرار می گیرد. مانند: مال غیر منقول غصب شده و یا اموال سرقت شده و مالهایی که از سوی کودکان، دیوانگان، سفهاء و اشخاص غیر مسئول به کسی سپرده شده اند.

ب–  امانتهای معنوی: حفظ و نگهداری از جان و سلامتی خود و دیگران یکی از مسئولیتهایی است که افراد جامعه اسلامی نسبت به هم دارند.

عناصر تشکیل دهنده جرم خیانت در امانت:

مطابق ماده 674 قانون مجازات اسلامی قانون جدید (سال 92 ) مشعر است: 

هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته هایی از قبیل چک و سفته و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شود بنابر،این بوده است که اشیاء مذکور مسترد شود و یا به مصرف معینی برسد و شخصی که اشیاء نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا مفقود کند به حبس از 6 ماه تا 2 سال محکوم خواهد شد.

عمل ارتکابی به صورت فعل و ترک فعل به یکی از چهار شکل 1-تصاحب2- تلف کردن 3- استعمال 4- مفقود نمودن، نسبت به مال متعلق به غیر اعم از منقول و غیر منقول می باشد که در نتیجه ورود ضرر به مالک یا متصرف مال است لذا خیانت در امانت یک جرم مقید به نتیجه بوده که سپرده شدن مال به امین به یکی از طرق قانونی با شرط استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن شرط می باشد. والااگر خود شخص مال را به دست آورده باشد خیانت در امانت متضرر نمی شود.

مرتکب باید علم و قصور ارتکاب عمل مادی فیزیکی یعنی عمدی در استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کردن مال سپرده شده متعلق به دیگری را با هدف رسیدن به نتیجه یعنی قصد ایراد ضرر به مالک یا متصرف را دارا باشد.

در ارتکاب جرم خیانت در امانت صرف خودداری از استرداد خیانت در امانت نمی باشد بلکه باید سوء نیت وجود داشته باشد.

انگیزه در این جرم نقشی نخواهد داشت اما با رعایت ماده 37 قانون مجازات جدید (مصوب سال 92) موثر می باشد.

بدین ترتیب برای تحقق جرم خیانت در امانت 3 شرط لازم است:

الف:وجود تعهد یا قرارداد قبلی

ب: موجودیت مال سپرده شده

ج: تعهد امین به نگهداری مال و استرداد آن

برای تحقق جرم خیانت در امانت وجود عقد امانی یا ودیعه لازم نمی باشد و در این خصوص می توان به یکی از آراء دیوان عالی کشور استناد نمود.

با توجه به رأی شماره 1332 مورخ 15/6/1317

شعبه دوم دیوان عالی کشور ((مقصود از ماده 241 قانون کیفر عمومی ((674 قانون مجازات جدید)) آن است که اگر مالی به هر عنوان به کسی سپرده شود و بنابر استرداد یا رسانیدن به مصرف معینی باشد و شخصی که مال نزد او بوده آنرا به ضرر مالک تصاحب یا تلف یا مفقود یا استعمال کند مستحق مجازات خواهد بود و برای تحقق این امر وقوع عقد امانی ضرورت ندارد. قانونگزار در ماده 674 کتاب پنجم قانون مجازات جدید از این هم فراتر رفته و برای جلوگیری از فرار خائنین از مسئولیت به بهانه اینکه اساساً عقدی بین آنها و مالک یا متصرف قانونی مال منعقد نشده و یا اینکه آن عقد باطل بوده است خود را از محدوده عقود خارج کرده و سپرده شدن مال برای هر کس با اجرت یا بی اجرت را مبنای تحقق جرم خیانت در امانت دانسته است. تشخیص صلاحیت احراز وجود عقد معین یا تعهد و قراردادقبلی لازم، برای تحقق در امانی یا مراجع کیفری است و لذا در هنگام دادرسی چنانچه متهم مدعی مالکیت عین یا بطلان عقد یا قرارداد موجب امانت باشد به عبارت دیگر چنانچه در هنگام دادرسی، شخص متهم مدعی باشد که نسبت به مال امانی مالکیت داشته و یا مدعی باشد که ید امانی ندارد.

زیرا سابقاً عقد یا قرارداد و یا تعهدی که مورد ادعا است (و از سوی شاکی عنوان شده) باطل بوده است. لازم به ذکر است که مرجع صالح تشخیص ید امانی امین، و نیز احراز وجود تعهد یا قرارداد با مراجع کیفری است.

زیرا که خیانت در امانت با شهادت گواهان قابل اثبات است. و همچنین از منظر تقسیم بندی جرایم (جرم خیانت در امانت، جرم آنی بوده و مبدأ مرور زمان در جرم خیانت در امانت، تاریخ مطالبه شاکی و انکار متهم می باشد.

و شایان ذکر است چنانچه متهم در مقام دفاع مدعی باشد که نسبت به مال امانی مالکیت دارد و یا مدعی باشد که ودیعه بودن مالی امانی در گذشته باطل بوده است(به عبارت دیگر عقد (امانی) باطل بوده است در این صورت از سوی مراجع قضایی هنگام دادرسی نیازی به صدور قرار اناطه نیست.

عنصر قانونی جرم خیانت

در ایران خیانت در امانت برای اولین با در ماده 241 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) در سال 1362 مواد 117، 118، 119 به ترتیب جایگزین مواد 239، 240، 241 قانون مجازات عمومی شد و این مواد را به طور ضمنی نسخ نمود.

در سال 1375 با تصویب قانون تعزیرات، قانونگذاری در مواد 673 و 674 به جرم خیانت در امانت می پردازد.

در حال حاضر عنصر قانونی جرم خیانت در امانت ماده 674  قانون تعزیرات مصوب 1375 می باشد. در این ماده آمده است:

«هر گاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته هایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هرکار با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شده و بنابراین بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که اشیاء نزد او بوده آن ها را به ضرر مالکین یا متصرفین آن ها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد».

عنصر مادی جرم خیانت در امانت

عنصر مادی جرم خیانت در امانت عبارت است از استعمال، تصاحب، اتلاف و یا مفقود کردن مال مورد امانت که می تواند به شکل فعل یا ترک فعل باشد. اما عمدتاً به صورت فعل است که در ماده 674 آمده است.

استعمال

استفاده کردن از مال مورد امانت جرم است، برای مثال شخصی خودروی خود را به دوستش امانت می دهد تا در پارکینگ منزل خودش از آن نگهداری کند، ولی دوست وی از آن خودرو برای مسافرکشی استفاده می کند.

تصاحب

یعنی شخص امینی به جای انجام وظیفه اش، مال دیگری را از آن خود بداند و با آن طوری رفتار کند که دیگران گمان کنند او مالک مال است.

اتلاف

تلف یا نابود کردن مال مورد امانت، یکی دیگر از گونه های خیانت در امانت است. مفقود کردن: امین بدون این که مال مورد امانت را تلف کند، موجب شود که دستیابی آن برای مالک غیرممکن است.

شرایط و اوضاع و احوال جرم

برای این که جرم خیانت در امانت تحقق یابد شرایطی لازم است که عبارت سات از این که: موضوع جرم باید مال یا وسیله تحصیل مال باشد، مال امانی باید از سوی مالک یا متصرف قانونی به امین سپرده شود، مال به امین به یکی از طرق قانونی و با شرط استرداد یا به مصرف معین رسانیدن سپرده شده باشد. علاوه بر این بین فعل مرتکب و ضرر مالک یا متصرف قانونی آن رابطه علیت برقرار باشد.

عنصر معنوی جرم

عنصر معنوی جرم، سوءنیت عام و سوءنیت خاص است. سوء نیت عام به معنی انجام عمدی عمل تصاحب، استعمال، تلف یا مفقود نمودن مال موضوع امانت است و سوءنیت خاص یعنی قصد و اراده ورود ضرر به غیر است. بر این اساس تعدی یا تفریط مال امانی همراه با سوءنیت موجب مسئولیت کیفری است.

تفاوت جرم خیانت در امانت با سرقت و کلاهبرداری

جرم خیانت در امانت از زمره جرایم مقید است و رفتار مرتکب منتهی به نتیجه خاصی می شود. بدین ترتیب ورود ضرر به مالک یا متصرف، بر اثر فعل مرتکب، لازمه تحقق خیانت در امانت است. در کلاهبرداری، نتیجه جرم، بردن مال غیر است، در حالی که انتفاع کلاهبردار یا فرد مورد نظر وی از آن نیز شرط است. اما در جرم خیانت در امانت، فقط ورود ضرر به مالک یا متصرف شرط است، حتی اگر خود خائن از مال منتفع نشده باشد.

در کلاهبرداری متهم با توسل به اقدامات متقلبانه، مال غیر را به دست می آورد. در صورتی که در جرم خیانت در امانت زیان دیده از جرم، با میل و رضای خود مال خود را در اختیار متهم می گذارد.

تفاوت جرم خیانت در امانت با دزدی این است که در دزدی مرتکب مال غیر را به طور مخفی می رباید.

* تحقق جرم خیانت در امانت منوط به عقد امانت یا ودیعه نیست نکته دیگری که باید به آن اشاره شود، این است که برای تحقق جرم خیانت در امانت لزوما نیازی به عقد امانت یا ودیعه نیست.

قانونگذار در ابتدای ماده 674 از چهار عقد امانت آور (اجاره، امانت، رهن و وکالت) به عنوان عقودی که می توانند مبنای جرم خیانت در امانت قرار گیرند، نام برده است. دیوان عالی کشور نیز در یکی از آرای خود بر عدم ضرورت انعقاد یک عقد امانت به عنوان مبنای جرم خیانت در امانت تاکید کرده است.

قانونگذار در ماده 674 قانون مجازات اسلامی برای جلوگیری از فرار خائنین از مسئولیت به بهانه این که عقدی بین آنان و مالک یا متصرف مال منعقد نشده و یا این که آن عقد، باطل بوده است خود را از محدوده عقود خارج کرده و سپرده شدن مال برای «هر کار با اجرت یا بی اجرت» را مبنای تحقق جرم خیانت در امانت دانسته است.

مجازات جرم خیانت در امانت

مجازات مرتکب جرم خیانت در امانت بر اساس ماده 674 قانون تعزیرات مصوب 1375  حبس از شش ماه تا سه سال می باشد. همچنین قانونگذار در ماده 673 قانون یاد شده، برای سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء یک تا سه سال حبس تعیین کرده است.

منبع: مجله دادگستر شماره 46 آذر و دی 90

جرم خیانت در امانت همچون بسیاری از جرایم دیگر از گذشته های دور در بیشتر جوامع وجود داشته و در دهه های اخیر با پیچیده شدن جوامع، این جرم نیز افزایش یافته است.

امانتداری از خصلت های نیکی است که در قرآن و روایات اسلامی درباره آن زیاد سفارش شده و در مقابل خیانت در امانت نهی شده است.

خداوند در آیه 58 سوره مبارکه «النساء» مردم را به رعایت امانت داری فرمان داده است: «ان الله یامرکم ان تودوا الامانت الی اهلها» خداوند فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانشان برگردانید.

همچنین در آیه دیگری از قرآن کریم آمده است: «والذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون» مومنون آیه 8

 و خداوند در آیه 37 سوره انفال نیز مونین را از ارتکاب خیانت در امانت نهی فرموده است. رعایت امانت همچنین در روایات متعددی مورد تاکید و سفارش معصومین (ع) قرار گرفته است.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند:«کسی که در دنیا به امانتی خیانت کند و آن را به صاحبش برنگرداند و مرگش فرا رسد بر غیر آیین من مرده است.»

«امانتداری از منظر اجتماعی نیز حایز اهمیت است، زیرا زمینه اعتماد میان افراد جامعه را فراهم می کند و در واقع لازمه زندگی اجتماعی است و خیانت در امانت موجب اخلال در نظم عمومی شده و اعتماد عمومی را تضعیف کرده و به سرمایه اجتماعی لطمه می زند.

به هر حال خیانت در امانت جزء گناهان بزرگ محسوب می شود و در قانون مجازات اسلامی نیز جرم بوده و برای مرتکبان آن مجازات تعیین شده و خسارت زیان دیده نیز می بایست جبران شود.

خیانت به معنای پیمان شکنی، نقض عهد، بی وفایی و رعایت نکردن امانتداری است.

امانت در اصطلاح عبارت از مالی است که به وسیله یکی از عقود امانی یه به حکم قانون نزد شخصی باشد.

جرم خیانت در امانت در قانون تعریف نشده است، اما حقوقدانان با توجه به مصادیق مذکور در ماده 673 و 674 قانون مجازات اسلامی سال 1375 خیانت در امانت را به عمل عمدی و برخلاف امانت امین به ضرر صاحب مال تعریف کرده اند.

دکتر حسین میرمحمدصادقی، در تعریف جرم خیانت در امانت می نویسد: «خیانت در امانت عبارت است از استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن توآم با سوءنیت مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی سپرده شده و بنابر استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است. کتاب جرایم علیه اموال و مالکیت ص 147

در قسمت بعدی به عناصر تشکیل دهنده جرم خیانت در امانت می پردازیم.